In Nederland staat het rechtssysteem hoog aangeschreven. Toegankelijkheid tot recht en gerechtigheid wordt beschouwd als een van de pijlers van een democratische samenleving. Binnen ons rechtssysteem zijn er ook weeffouten te ontdekken. Vooral het systeem van proceskosten roept vragen op en met name de kosten die de verliezende partij moet dragen. Is het rechtssysteem echt zo toegankelijk als we denken, of zorgt het systeem van proceskosten voor ongewenste obstakels?
Stelt u zich eens voor: u wordt onrecht aangedaan en u bent vastbesloten om voor uw recht op te komen. U hebt de moed verzameld om een rechtszaak aan te spannen, in de overtuiging dat gerechtigheid zal zegevieren. Maar dan slaat de realiteit in als een koude douche. Uw overtuiging wordt getest, niet door de kracht van uw zaak, maar door de angst voor wat de consequenties mogelijk zijn van het aangaan van een rechtszaak – de torenhoge proceskosten in geval van verlies in de zaak. In dit opiniestuk duiken we in de wereld van proceskosten, met name advocaatkosten, en werpen we een kritische blik op waarom dit systeem, ondanks zijn intenties, reden tot zorg oproept.
Datum: 24 oktober 2023
Laten we eerlijk zijn: gerechtigheid heeft haar prijs. Advocaten moeten worden betaald, rechtbanken moeten worden gefaciliteerd en juridische procedures vergen tijd en middelen. In theorie lijkt het logisch dat de partij, die verliest in een rechtszaak, opdraait voor een deel van deze kosten. Het idee is immers dat dit een afschrikkend effect heeft en mensen ontmoedigt om onnodige rechtszaken aan te spannen. En juist dit systeem roept vragen op en leidt tot ongewenste bijeffecten.
Begrijpen van Juridische Uitgaven in Gewone Taal
Laten we allereerst eens kijken naar het begrip ‘proceskosten’ zonder ingewikkeld juridisch jargon. Het juridische taalgebruik kan namelijk behoorlijk ingewikkeld en afschrikwekkend zijn voor mensen die niet vertrouwd zijn met de rechtspraak. Het woord ‘proceskosten’ zelf klinkt al technisch en kan de indruk wekken dat juridische procedures complex en duur zijn.
Proceskosten verwijzen simpelweg naar de kosten die ontstaan wanneer je betrokken raakt bij een juridische procedure, zoals een rechtszaak. Deze kosten omvatten zaken als de vergoeding voor de advocaat die je vertegenwoordigt, reiskosten en verblijfskosten als je naar de rechtbank moet, betalingen aan getuigen of experts, en de kosten voor het verkrijgen van belangrijke documenten of informatie die nodig is voor je zaak.[1]
Het belangrijkste punt om te begrijpen, is dat deze kosten meestal worden verdeeld tussen de partijen die bij de juridische procedure betrokken zijn. Degene die de zaak verliest, moet doorgaans een deel van de kosten van de winnende partij betalen. Dit systeem is bedoeld om mensen voorzichtig te laten nadenken, voordat ze een rechtszaak aanspannen en om onnodige rechtszaken te voorkomen.
De Toegangsdrempel tot Gerechtigheid
Voor mensen met rechtmatige juridische zaken kan het systeem van proceskosten vaak een ontmoedigende drempel vormen. De kosten voor advocaten kunnen snel oplopen, soms tot duizenden euro’s per uur. Zelfs als deze personen uiteindelijk in het gelijk worden gesteld, kunnen ze geconfronteerd worden met aanzienlijke financiële verplichtingen en schulden. Niettemin zijn juridische vertegenwoordiging en de daaraan verbonden kosten vaak noodzakelijk om een sterke zaak te presenteren. De hoogte van deze kosten hangt af van de advocaat die je kiest en het uurtarief dat hij of zij hanteert. Over het algemeen hebben ervaren en gespecialiseerde advocaten een hoger uurtarief dan advocaat-stagiairs.
Deze hoge kosten voor juridische bijstand kunnen resulteren in een ongelijke toegang tot het rechtssysteem, waarbij alleen de financieel ‘welgestelden’ in staat zijn om gerechtigheid na te streven. Wanneer mensen beseffen dat ze mogelijk enorme kosten moeten betalen als ze hun zaak verliezen, kan dit hen ontmoedigen om juridische stappen te ondernemen, vooral tegen machtige tegenstanders en zelfs als ze overtuigd zijn van de rechtvaardigheid van hun zaak. Dit verzwakt uiteindelijk de rol van het rechtssysteem als een instrument voor het waarborgen van rechtvaardigheid en verantwoording.
De Donkere Schaduw van Schikkingen
Bovendien wordt de angst voor proceskosten vaak ingezet als een strategie om schikkingen af te dwingen. De dreiging van aanzienlijke kosten kan partijen aansporen om tot een schikking te komen, zelfs wanneer ze van mening zijn dat ze een sterke zaak hebben en de rechtszaak zouden kunnen winnen. Het gevolg hiervan is dat soms onrechtvaardige overeenkomsten worden bereikt, waarbij de zwakkere partij zich genoodzaakt voelt in te stemmen met ongunstige voorwaarden om de financiële lasten van een rechtszaak te ontwijken.
Deze praktijk heeft de neiging degenen met diepere zakken en meer financiële middelen te bevoordelen, aangezien zij minder gevoelig zijn voor de kosten en daarom bereid zijn om door te procederen, zelfs in minder sterke zaken. Het gevolg is dat de dreiging van proceskosten de rechtbanken vaak overbelast met zaken die anders op een rechtvaardigere manier zouden kunnen worden opgelost en dat het rechtssysteem zo onbedoeld ongelijkheden en onrechtvaardigheden kan in stand houden.
Een Oproep tot Herziening
Betekent dit dat proceskosten helemaal moeten worden afgeschaft? Nee! Op basis van bovenstaande bijeffecten is het tijd om het systeem te herzien. Het rechtssysteem moet voor iedereen op gelijke gronden toegankelijke en rechtvaardig zijn. Dit kan onder meer inhouden dat er betere regelingen worden getroffen voor mensen met een laag inkomen, meer transparantie in de kostenstructuur en mogelijkheden voor verlieslatende partijen om hun financiële situatie te laten meewegen bij het bepalen van de kosten.
Mijns inziens zijn er verschillende maatregelen die kunnen worden overwogen om het systeem van proceskosten toegankelijker en rechtvaardiger te maken onder andere:
- Financiële drempels verlagen: Overweeg het invoeren van mechanismen om de financiële drempels te verlagen voor mensen met een laag inkomen. Dit kan bijvoorbeeld inhouden dat er subsidies of beurzen beschikbaar worden gesteld om juridische kosten te dekken voor degenen die zich anders geen advocaat kunnen veroorloven.
- Transparantie: Zorg voor meer transparantie in de kostenstructuur, zodat mensen van tevoren beter begrijpen welke kosten ze kunnen verwachten bij het voeren van een juridische procedure. Dit kan helpen bij het verminderen van verrassingen en onzekerheden
- Alternatieve geschillenbeslechting: Bevorder het gebruik van alternatieve methoden voor geschillenbeslechting, zoals mediation en arbitrage, om zaken op te lossen zonder de hoge kosten en complexiteit van een rechtszaak. Dit kan geschillen sneller en kosteneffectieve oplossen.
- Pro Bono-diensten: Stimuleer advocaten om pro bono (gratis) diensten te verlenen aan mensen met beperkte financiële middelen. Dit kan de toegang tot juridische vertegenwoordiging vergroten voor degenen die het nodig hebben.
- Kostenregeling voor proefprocessen: Introduceer speciale regelingen voor proefprocessen of zaken van maatschappelijk belang, waarin de kosten beperkter zijn of waarbij de overheid ene rol speelt in het ondersteunen van juridische procedures die bredere maatschappelijke implicaties hebben.
Het herzien en aanpassen van het systeem van proceskosten kan zodoende helpen om de toegang tot gerechtigheid te verbeteren en ervoor te zorgen dat juridische procedures eerlijker en effectiever zijn voor alle betrokken partijen, ongeacht hun financiële situatie.
Het Recht is voor Iedereen
Het recht mag niet alleen beschikbaar zijn voor degenen die zich de beste advocaten kunnen veroorloven of de minste financiële risico’s lopen. Het proceskostensysteem moet worden heroverwogen, zodat het rechtssysteem in Nederland echt toegankelijk en rechtvaardig is voor iedereen, ongeacht hun financiële situatie. Pas dan kunnen we met overtuiging zeggen dat gerechtigheid werkelijk dient te zegevieren.
Auteur: Dieu-Donné Nieuwenhuizen, Penningmeester bij Recht voor Studenten, student Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam.
[1] ‘Proceskosten’, rechtspraak.nl